گرم شدن زمین چه بلایی سر مغز ما می‌آورد؟
وقتی جیک پنج‌ماهه بود، برای اولین‌بار دچار تشنج تونیک-کلونیک شد. بدن کوچکش سفت شد و بعد به‌شدت شروع به لرزیدن کرد. مادرش، استفانی اسمیت، می‌گوید: «هوا خیلی گرم بود. او گرمازده شده بود و ما شاهد اتفاقی
گرم شدن زمین چه بلایی سر مغز ما می‌آورد؟ وقتی جیک پنج‌ماهه بود، برای اولین‌بار دچار تشنج تونیک-کلونیک شد. بدن کوچکش سفت شد و بعد به‌شدت شروع به لرزیدن کرد. مادرش، استفانی اسمیت، می‌گوید: «هوا خیلی گرم بود. او گرمازده شده بود و ما شاهد اتفاقی بودیم که فکر می‌کردیم ترسناک‌ترین چیزی است که در زندگی‌مان خواهیم دید. اما متاسفانه این طور نبود.»
بی‌بی‌سی: وقتی جیک پنج‌ماهه بود، برای اولین‌بار دچار تشنج تونیک-کلونیک شد. بدن کوچکش سفت شد و بعد به‌شدت شروع به لرزیدن کرد. مادرش، استفانی اسمیت، می‌گوید: «هوا خیلی گرم بود. او گرمازده شده بود و ما شاهد اتفاقی بودیم که فکر می‌کردیم ترسناک‌ترین چیزی است که در زندگی‌مان خواهیم دید. اما متاسفانه این طور نبود.»
با گرم شدن هوا تشنج‌ها هم بیشتر می‌شدند. همین که روزهای خفه‌کننده و شرجی تابستان از راه می‌رسید، خانواده به هر روشی برای خنک نگه داشتن بدن جیک متوسل و نبردی سخت برای جلوگیری از تشنج آغاز می‌شد.
در ۱۸ ماهگی از جیک آزمایش ژنتیک گرفتند و مشخص شد او به سندرم «دراوه» مبتلا است. سندروم دراوه یک اختلال عصبی و نوعی نادر از صرع است و از هر ۱۵ هزار کودک، تقریبا یک نفر به آن مبتلاست. تشنج‌ها اغلب با ناتوانی ذهنی و برخی اختلالات دیگر از جمله اوتیسم و اِی‌دی‌اچ‌دی (اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی) همراه هستند. همچنین فرد ممکن است در گفتار، حرکت، غذا خوردن و خواب دچار مشکل شود و گرما و تغییرات ناگهانی دما هم می‌تواند به بروز تشنج بیانجامد.
جیک حالا ۱۳ ساله است و به گفته مادرش، با هر تغییر آب‌وهوا بارها دچار تشنج شده است: «موج‌های گرما و تابستان‌هایی که هر سال گرم‌تر میشوند، زندگی با این بیماری ویرانگر را سخت‌تر و سخت‌تر کرده‌‌اند.»
سانجی سیسودیا، از کالج دانشگاهی لندن و یکی از پیشگامان در زمینه تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی بر مغز، می‌گوید سندرم دراوه تنها یکی از بیماری‌های عصبی متعددی است که با افزایش دما تشدید میشوند.
این متخصص مغز و اعصاب با تخصص ویژه در زمینه صرع، بارها از خانواده بیماران شنیده بود که در طول موج‌های گرما مشکلات‌شان بیشترمی‌شود. او می‌گوید: «با خودم فکر کردم چرا تغییرات آب‌وهوا نباید روی مغز هم اثر بگذارد؟ به هر حال، بسیاری از فرآیندهای مغز در چگونگی مقابله بدن با گرما نقش دارند.»
او با بررسی مقالات علمی دریافت که طیف گسترده‌ای از بیماری‌های عصبی با افزایش گرما و رطوبت شدت می‌گیرند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به صرع، سکته مغزی، آنسفالیت، ام‌اس، میگرن و برخی دیگر اشاره کرد.
او همچنین دریافت که تأثیرات تغییرات آب‌وهوایی بر مغز ما حتی همین حالا هم قابل مشاهده است.
به عنوان مثال در طول موج گرمای سال ۲۰۰۳ در اروپا، حدود ۷ درصد از مرگ‌ومیرهای اضافی مستقیما با مشکلات عصبی مرتبط بودند. آمار مشابهی هم در موج گرمای سال ۲۰۲۲ در بریتانیا به ثبت رسید.
اما گرما می‌تواند بر عملکردهای دیگر مغز ما نیز اثر بگذارد و باعث پرخاشگری، بدخلقی و افسردگی بیشتر شود. به این ترتیب، با گرم شدن جهان بر اثر تغییرات آب‌وهوایی، باید منتظر چه تغییراتی در مغز خود باشیم؟
دمای مغز انسان به طور متوسط معمولا بیش از یک درجه سانتی‌گراد از دمای مرکزی بدن بالاتر نمی‌رود. با این حال، مغز به‌عنوان یکی از پرمصرف‌ترین اندام‌ها به لحاظ انرژی، هنگام تفکر، به‌خاطر آوردن و واکنش نشان دادن به دنیای اطراف، گرمای قابل‌توجهی تولید می‌کند. این یعنی بدن ما باید به سختی تلاش کند تا مغزمان را خنک نگه دارد. خون جاری در شبکه‌ای از رگ‌‌ها با دور کردن گرمای اضافی به حفظ دمای مغز کمک می‌کند.
این یک مسئله ضروری است چون سلول‌های مغزی ما هم به‌شدت نسبت به گرما حساس هستند. همچنین دما روی عملکرد مولکول‌هایی که مسئول انتقال پیام بین این سلول‌ها هستند هم اثر می‌گذارد. به این معنا که اگر مغز ما بیش از حد گرم یا سرد شود، این مولکول‌ها کارایی خود را از دست خواهند داد.
سیسودیا می‌گوید: «ما هنوز به طور کامل نمی‌دانیم که عناصر مختلف این تصویر پیچیده به چه شکل تحت تأثیر قرار می‌گیرند. اما می‌توان آن را به یک ساعت تشبیه کرد که اجزای آن دیگر درست در کنار هم کار نمی‌کنند.»
گرمای شدید اگر‌چه بر عملکرد مغز همه افراد تأثیر می‌گذارد- برای مثال، می‌تواند قدرت تصمیم‌گیری را مختل کند و باعث شود افراد دست به ریسک‌های بیشتری بزنند - اما اثر آن روی کسانی که دچار بیماری‌های عصبی هستند، اغلب شدیدتر است. مثلا در مبتلایان به برخی از بیماری‌ها، ممکن است به اختلال در تعریق بیانجامد. این مساله دلایل متعددی دارد.
سیسودیا می‌گوید: «تنظیم دمای بدن یکی از عملکردهای مغز است و اگر بخش‌های خاصی از مغز درست کار نکنند، ممکن است دچار اختلال شود.» برای مثال، در برخی از انواع ام‌اس ظاهرا دمای مرکزی بدن تغییر می‌کند. علاوه بر این، بعضی از داروهایی که برای درمان اختلالات عصبی و روانی مانند اسکیزوفرنی استفاده میشوند، بر تنظیم دمای بدن تاثیر می‌گذارند. مصرف‌کنندگان این داروها در برابر گرمازدگی یا افزایش شدید حرارت بدن آسیب‌پذیرتر میشوند و احتمال مرگ ناشی از گرما را در آنها افزایش می‌یابد.
سیسودیا می‌گوید: «موج‌های گرما و به ویژه افزایش دمای شبانه، می‌تواند بر خواب افراد اثر بگذارند و باعث تغییر خلق‌وخو و احتمالاً تشدید علائم برخی از بیماری‌ها شود. در بسیاری از افراد مبتلا به صرع، خواب ناکافی می‌تواند خطر تشنج را بالا ببرد.»
شواهد نشان می‌دهد که آمار بستری شدن در بیمارستان و نرخ مرگ‌ومیر در میان افراد مبتلا به زوال عقل نیز در طول موج‌های گرما افزایش می‌یابد. یکی از دلایل این مساله ممکن است سن باشد. چون توانایی تنظیم دمای بدن در افراد مسن کمتر است. اما اختلال شناختی در این افراد هم می‌تواند باعث کاهش میزان سازگاری آنها با گرمای شدید شود. برای مثال، ممکن است به اندازه کافی آب ننوشند، فراموش کنند پنجره‌ها را ببندند یا در زمانی که نباید بیرون بروند و خود را در معرض هوای گرم قرار دهند.
افزایش دما با بالا رفتن آمار سکته مغزی و مرگ‌ومیر ناشی از آن نیز مرتبط است. محققان با بررسی داده‌های مرگ‌ومیر ناشی از سکته مغزی در ۲۵ کشور دریافتند که از هر ۱۰۰۰ مرگ به دلیل سکته مغزی ایسکمیک (اختلال در اکسیژن‌رسانی به مغز)، دو مورد مرگ اضافی به گرم‌ترین روزها مربوط بوده‌اند.
بتان دیویس، متخصص طب سالمندان می‌گوید: «این عدد شاید به نظر زیاد نیاید، اما با توجه به اینکه سالانه هفت میلیون نفر در سراسر جهان بر اثر سکته مغزی جان خود را از دست می‌دهند، گرما می‌تواند در مرگ بیش از ۱۰۰۰۰ نفر دیگر در سال نقش داشته باشد.» او و همکارانش هشدار دادند که تغییرات اقلیمی احتمالاً این وضعیت را در سال‌های آینده بدتر هم خواهد کرد.
در این میان، میزان سکته‌های ناشی از گرما در کشورهایی با د‌رآمد متوسط و پایین به شکلی نامتناسب بیشتر خواهد بود. این کشورها همین حالا هم بیشترین آسیب را از تغییرات اقلیمی می‌بینند و بالاترین نرخ سکته را دارند.
دیویس می‌گوید: «افزایش دما نابرابری در زمینه بهداشت و سلامت را هم بین کشورها و هم در داخل آنها و بین طبقات اجتماعی تشدید خواهد کرد.» شواهد به طور فزاینده نشان می‌دهند که سالمندان و همچنین کسانی که از نظر اقتصادی در جایگاه پایینی قرار دارند، بیشتر در معرض خطر مرگ‌ومیر ناشی از گرما قرار دارند.
از سوی دیگر، جهان گرم‌تر به رشد و تکامل عصبی خردسالان هم آسیب می‌رساند. جین هرست، استاد بهداشت جهانی زنان در کالج سلطنتی لندن می‌گوید: «میان گرمای شدید و پیامدهای نامطلوب بارداری مانند زایمان‌های زودرس، ارتباط وجود دارد.» به تازگی دانشمندان با بررسی سیستماتیک تحقیقات علمی به این نتیجه رسیده‌اند که موج‌های گرما با افزایش ۲۶ درصدی زایمان‌های زودرس مرتبط هستند، مساله‌ای که می‌تواند به تاخیر در رشد عصبی و اختلالات شناختی در کودک منجر شود.
جین هرست در ادامه می‌گوید: «با این حال، هنوز چیزهای زیادی هست که نمی‌دانیم. این که چه کسانی و چرا آسیب‌پذیرتر هستند؟ چون روشن است که هر سال ۱۳۰ میلیون زن در جهان نوزاد به دنیا می‌آورند و بسیاری از آنها هم در کشورهای گرم زندگی می‌کنند، اما این اتفاق برای همه‌شان رخ نمی‌دهد.»
گرمای شدید ناشی از تغییرات اقلیمی همچنین ممکن است فشار بیشتری بر مغز وارد کند و آن را در برابر لطماتی که می‌توانند به بیماری‌های زوال عصبی منجر شوند، آسیب‌پذیرتر کند. گرما همچنین بر سدی که به طور معمول از مغز محافظت می‌کند، اثر می‌گذارد و نفوذ به آن را راحت‌تر و خطر عبور سموم، باکتری‌ها و ویروس‌ها به بافت مغز را بیشتر می‌کنند.
این مساله با افزایش دما می‌تواند اهمیت بیشتری هم پیدا کند، چون در نتیجه آن احتمال انتشار پشه‌هایی که ناقل ویروس‌های عامل بیماری‌های عصبی مانند زیکا، چیکون‌گونیا و دنگه هستند نیز بیشتر خواهد شد.
توبیاس سوتر، متخصص حشره‌شناسی پزشکی در موسسه بهداشت عمومی و گرمسیری سوئیس، می‌گوید: «ویروس زیکا می‌تواند روی جنین تأثیر بگذارد و باعث میکروسفالی (عارضه کوچکی جمجمه و اختلال رشد مغزی در نوزادان) شود. افزایش دمای زمین و زمستان‌های ملایم‌تر به این معنی است که فصل تولید‌مثل پشه‌ها زودتر آغاز می‌شود و دیرتر هم به پایان می‌رسد.»
موج‌های گرما می‌توانند بر طیف گسترده‌ای از عوامل تاثیر بگذارند؛ از فعالیت الکتریکی سلول‌های عصبی گرفته تا خطر خودکشی، اضطراب ناشی از تغییرات اقلیمی و حتی پایداری داروهای مربوط به اختلالات عصبی.
با این حال، دانشمندان همچنان در حال بررسی این مساله هستند که افزایش دما دقیقا چگونه بر مغز ما اثر می‌گذارد. گرما افراد را به شکل‌های مختلف تحت تأثیر قرار می‌دهد. عده‌ای در هوای گرم سرحال‌ترند، در حالی که برخی دیگر آن را غیرقابل تحمل می‌دانند. سیسودیا می‌گوید: «عوامل مختلفی ممکن است در این حساسیت متفاوت نقش داشته باشند، و یکی از آنها می‌تواند ژنتیک باشد.» متغیرهای ژنتیکی می‌توانند باعث تغییر در ساختار پروتئین‌هایی شوند که ممکن است برخی افراد را در برابر تاثیرات تغییرات اقلیمی آسیب‌پذیرتر کند.
او می‌گوید: «احتمال دارد فنوتیپ‌های (رخنمود) نهفته در برابر گرما وجود داشته باشند که تنها تحت فشارهای محیطی کافی، خود را نشان می‌دهند. آنچه امروز در افراد مبتلا به اختلالات عصبی می‌بینیم ممکن است با پیشرفت تغییرات اقلیمی در افراد فاقد این اختلالات هم بروز کند.»
در این میان سوالات دیگری هم هستند که هنوز جوابی برایشان وجود ندارد. مثلا این که میان حداکثر دما، مدت موج گرما یا دمای شبانه، کدام یک بیشترین تاثیر را دارد؟ پاسخ این سوال احتمالا برای افراد و اختلالات عصبی مختلف، متفاوت است.
وقتی ژوئیه ۲۰۲۳ به عنوان گرم‌ترین ماه تاریخ از زمان ثبت رکوردها اعلام شد، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد گفت: «دوران گرمایش جهانی به پایان رسیده وعصر جوشش جهانی آغاز شده است.» تغییرات اقلیمی در حال رخ دادن است و هر روز بدتر می‌شود. حالا دیگر دوران «داغ شدن مغز‌ها» از راه رسیده است.
